LAATSTE DEEL VAN DE SERIE VERTAALDE BRIEVEN VAN ERASMUS IS GEREED
‘Willem is blij, zet dat er maar boven’: dat roept Jos Exler, de weduwe van de Rotterdamse uitgever Willem Donker mij vanuit de deuropening na als ik na ons gesprek weer op de fiets stap. De afronding van een megaklus of beter gezegd een monnikenwerk – zo mag je de vertaling en uitgave van de meer dan 3100 brieven van Erasmus gerust noemen. Na het plotselinge overlijden van haar man wist Jos Exler wat haar te doen stond: zijn levenswerk voltooien.
In 2001 kwam Theo Steens bij Willem Donker op kantoor met een ‘briljant’ idee om alle 3141 brieven die Erasmus tijdens zijn reizen heeft geschreven vanuit het Latijn te vertalen in het Nederlands. Speciaal voor dit doel werd een stichting opgericht met de lange naam ‘Stichting ter bevordering van de uitgave van de volledige correspondentie van Desiderius Erasmus’. Het eerste deel verscheen in 2004 en tot aan het overlijden van Willem Donker in oktober 2018 zouden er onder zijn bezielende leiding nog eens 15 verschijnen. ‘En vergeet niet alle fantastische vertalers’ zegt Jos er nadrukkelijk bij. ‘Zij en de vormgevers hebben een belangrijk aandeel in het slagen van dit project gehad’.
OVERNAME UITGEVERIJ
Na de dood van Willem Donker heeft Josje Exler eerst met verschillende uitgevers gesproken over overname van de Rotterdamse uitgeverij Ad. Donker. Het bedrijf dat de gepassioneerde Ad Donker in 1938, vlak voor de oorlog, oprichtte en na veertig jaar – in 1980 – overdroeg aan zijn zoon, Willem Donker. En na eenzelfde periode van veertig jaar was de stoel van Willem in 2018 leeg.
Tegen adviezen van vele deskundigen in besloot zijn weduwe, die als modeontwerper al jaren een eigen bedrijf in historisch Delfshaven runde, om zelf op de uitgeversstoel plaats te nemen en zoals zij zelf nu zegt: ‘de plaats op zijn stoel voelde goed. Ik ben dan wel geen uitgever pur sang, maar wel een ondernemer. En ik wilde persé de klus afronden. Dat wil zeggen alle boeken, die in de serie gepland waren maken en uitgeven. Op een manier waar Willem blij van zou worden’.
LAATSTE DEEL
‘Op 28 oktober aanstaande, de geboortedag van Desiderius Erasmus, is het zover. Het laatste en eenentwintigste deel zal verschijnen. We gaan er een mooi feestelijk moment van maken. Uiteraard binnen de mogelijkheden, die de coronaregels ons bieden.’ Al pratend springt ze regelmatig op van haar stoel om mij weer iets te laten zien waar ze razend enthousiast over is. De afgelopen anderhalf jaar is de passie voor het uitgeven van boeken in haar geslopen en komen er telkens weer nieuwe ideeën om bezig te zijn met deze nalatenschap van haar bijzondere echtgenoot. Of zoals zij zelf zegt ‘deze periode is een prachtige manier om te rouwen en het verlies te verwerken geweest’. Omringd door aandenken aan Willem voelt ze zijn aanwezigheid nog sterk en roept vaak zwaaiend met de arm in de lucht dat er weer een mijlpaal bereikt is waar hij trots op zou zijn.
OP REIS
Zo heeft Willem zelf kort voor zijn overlijden het boek van de Zweedse Nina Burton, dat hijzelf had uitgegeven, gelezen en uitgeroepen ‘waarom leest niet iedereen dit? Het is een bestseller!’ In het boek beschrijft de auteur alle plekken die van Erasmus tijdens zijn reizen door Europa heeft bezocht. Zij noemt Erasmus de eerste bestsellerauteur uit de geschiedenis. Hij was immers de eerste die bewust gebruikt maakte van de boekdrukkunst om zijn ideeën te verspreiden. De hartenkreet van haar man bracht Jos op het idee om zelf de serie boeken te gaan bezorgen bij Nederlandse Literaire instituten in de verschillen plaatsen die Erasmus ook bezocht. Ze begon in Florence en Cambridge en had op 18 maart jongstleden een afspraak staan om de uitgeverij van Erasmus in Venetië te bezoeken. Erasmus mocht 500 jaar geleden de stad niet in vanwege een uitbraak van de pest en Jos Exler zag haar reis afgelast worden vanwege de coronauitbraak.
ERASMUS ACHTERNA
Zelf vindt zij dit een bizar toeval. Zo ook haar ontmoeting met iemand die van plan is om voor een van de publieke omroepen een serie te maken van de reis van Jos langs alle plekken in Europa. Zij ziet het al helemaal voor zich dat ze met haar rolkoffer die steeds zwaarder wordt op pad is naar weer een gedenkwaardige plek in het leven van Erasmus, terwijl de commentaarstem van bijvoorbeeld prof. Herman Pleij alles vertelt over de betekenis van Erasmus enzovoort. Jos hoopt dan ook vurig dat dit plan doorgaat en dat zij zo nadat de serie compleet is in oktober, haar actieve rol in de promotie van de boeken kan voortzetten.
Bewonderaars van Erasmus hoeven niet op de tv-serie te wachten. De uitgeverij heeft een zomeraanbieding die bij alle Rotterdamse boekhandels te koop is, alle 21 delen voor € 750 met als cadeau het boek van Nina Burton, ‘Erasmus, de ster aan Gutenbergs firmament’.
Interview: Judith van Gilst
Meer lezen over Erasmus? Gerard de Kleijn schrijft maandelijks een column over Erasmus. Gerard organiseerde in 2016 in Museum Gouda een tentoonstelling over de actualiteit van het gedachtengoed van Erasmus.
De vrouw die eigenhandig de Erasmus-reeks van uitgever Willem Donker rondbrengt
Florence
Van alle tips in het afgelopen jaar was die van Jos Exler een van de gedenkwaardigste. Ze meldde dat ze de uitgeverij van haar overleden echtgenoot Willem Donker had overgenomen en meer nog: ze zou de Erasmus-reeks, een mammoetproject dat Donker in 2004 begon, afmaken en internationaal verspreiden. En zo trok Exler eerder deze maand door de heuvels van Toscane, een rolkoffer achter zich aan slepend met de negentien tot nu toe verschenen brievenboeken van de grote filosoof. „Ik moest even buiten Florence zijn, bij het Nederlands Interuniversitair Kunsthistorisch Instituut. Ik vond dat de correspondentie van Erasmus daar niet mocht ontbreken.” We zitten in het stadspaleisje aan het Emmaplein, waar uitgeverij Ad. Donker – genoemd naar de gelijknamige oprichter, Willems vader – is gevestigd. Exler: „Bij het Instituut werd ik verwelkomd door hoofd bibliotheek Gert Jan van der Sman. Hij stamelde: ik begrijp niet helemaal dat u naar hier komt. Waarop ik antwoordde: ik begrijp het zelf ook niet helemaal, maar Willem heeft deze weg voor mij geplaveid. Ik vervul zijn laatste wil.” Exler, mode-ontwerpster van beroep, wil de Erasmus-serie overal in omloop brengen waar Rotterdams beroemde zoon zijn voetstappen naliet. Dus in Turijn waar hij promoveerde in de theologie, Venetië waar Erasmus werkte in de drukkerij van Aldo Manuzio, en Bazel waar hij stierf. Ze denkt aan Nederlandse instituten aldaar – de uitgave wordt niet vertaald – en verder aan Nederlandse ambassades in Europese hoofdsteden. En natuurlijk aan ons eigen Rotterdam. De reeks, waarvan nog twee delen volgen, is al bezorgd bij de Erasmus Universiteit – „dat heeft Willem nog geregeld”- en het volgende station is, wat Exler betreft, het stadhuis. „Rijk word ik er niet van. Het kóst eerder geld. Maar ik doe het omdat ik vind dat ik het móet doen.” De eerstvolgende trip staat gepland voor april: naar Rome. Erasmus correspondeerde met de pausen van zijn tijd, en uiteindelijk deed paus Paulus III in 1542 al zijn boeken in de ban. „Ik word het Vaticaan binnengeloodst door een hoge geestelijke die daar de weg goed kent. Gelukkig maar, want zelf weet ik niet of ik aan de voor- of achterdeur moet aanbellen.”
Willem Pekelder
Het laatste deel van ‘De correspondentie van Desiderius Erasmus’ is voltooid. De boekenreeks bestaat uit twintig delen met uit het Latijn in het Nederlands vertaalde correspondentie van de Nederlandse humanist Erasmus en een register met in totaal 3.141 brieven.
Koning Willem-Alexander ontvangt op Paleis Noordeinde de boekenreeks van uitgever mevrouw Exler-Donker. De boekenreeks wordt geschonken aan de Stichting Praemium Erasmianum, waarvan de Koning regent is.
Op 12 oktober heeft koning Willem-Alexander op paleis Noordeinde de volledig in het Nederlands vertaalde correspondentie van Erasmus in ontvangst genomen. De koning ontving het laatste deel van de reeks uit handen van de eerder in de Roterodamum-nieuwsbrief geïnterviewde uitgever Jos Exler-Donker.
De Rotterdamse theoloog Desiderius Erasmus wordt beschouwd als een van de belangrijkste humanisten van de Renaissance. In zijn bekendste werk Lof der Zotheid (1509) stak hij de draak met de wijze waarop de mensheid eigenbelang voorop stelt.
Erasmus correspondeerde tussen 1484 en 1536 met geleerden en mensen van invloed in heel Europa over uiteenlopende maatschappelijke en religieuze thema’s. Vijf eeuwen later is zijn volledige correspondentie voor het eerst in het Nederlands verschenen.
Het vertaalproject begon in 2001 toen vertaler Theo Steens uitgever Willem Donker benaderde met het idee om alle 3141 brieven die Erasmus schreef vanuit het Latijn in het Nederlands te vertalen. Het eerste deel verscheen in 2004. Hierna volgden nog negentien delen met vertaalde brieven en eind oktober 2020 verscheen ter afsluiting nog een register met de namen van de afzenders en de ontvangers van alle brieven.
Erasmusprijs
Koning Willem-Alexander heeft de boekenreeks na de in ontvangst name geschonken aan de Stichting Praemium Erasmianum, waarvan hij regent is. Deze stichting kent jaarlijks de Erasmusprijs toe aan een persoon of instelling die ‘binnen het kader van de culturele tradities van Europa een belangrijke bijdrage heeft geleverd op het gebied van de geesteswetenschappen, de sociale wetenschappen en de kunsten’.
Nog meer Erasmus
Op uitnodiging van het Gouds Erasmus Genootschap zou Gerard de Kleijn op 17 oktober 2020 in de Sint-Jan een lezing houden met als titel: Erasmus, reiziger zonder paspoort. Vanwege de corona restricties is de lezing helaas afgelast, maar de tekst is wel terug te lezen op zijn website:
www.gerarddekleijn.nl/erasmuslezing.